Μνημείο του 18ου αιώνος με μεταγενέστερες επεμβάσεις και τοιχογραφίες του 1820/22. Οι μόνες πληροφορίες που έχουμε προέρχονται από τον Ν. Γιαννόπουλο, ο οποίος έγραψε σε μικρό του δημοσίευμα ότι κατάγραψε κατά την επίσκεψή του στο χωριό στα 1934.
Η επίσκεψή του στον Αετόλοφο ήταν και βιαστική και οπωσδήποτε όχι ευχάριστη.
Για τον ίδιο το ναό δεν μας άφησε πολλά στοιχεία. Του χρωστάμε τηδιάσωση της επιγραφής του ναού, η οποία πια δεν υπάρχει. Την αναδημοσιευουμε για να τη σχολιάσουμε.
« - ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΚΑΙ ΑΝΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΥΟΣ ΟΥΤΩΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΟ / ΞΟΥ ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΩΝ ΠΑΝΙΕΡΟΤΑΤΟΝ ΚΕ ΛΟΓΙΩΤΑΤΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΗΜΩΝ ΔΕ ΑΥΘΕΝΤΩΝ ΚΑΙ ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ / ΚΟΙΡΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ. ΟΙ ΔΕ ΕΒΡΙΣΚΟΜΕΝΟΙ ΙΕΡΕΙΣ ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ / ΚΑΙ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΙΕΡΕΟΣ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΙΕΡΕΟΣ ΚΕ ΠΡΟΕΣΤΟΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΖΑΓΓΛΗ Νάσιος Παπαγεωργίου / Συνδρομή της Δανιλακοις. Πήτροπος Μήτρος Παλπάγας.
Εν έτει 1820 Νοεμβρίου 8, κε παρ'εμού ευτελούς χήρ Κωνσταντή Μουσελιτσανιώτη». Πρώτα-πρώτα μαθαίνουμε ότι ζωγράφος του ναού ήταν ο καλόγερος από το χωριό Σελίτσιανη της Αγιάς, τη σημερινή Ανατολή, Κωνσταντίνος, γνωστός στην περιοχή από παλαιότερη ιστόρηση τηςε μοναστηριακής εκκλησίας, του καθολικού της Μονής των Εισοδίων στο Μεταξοχώρι της Αγιάς.
Η κατάληξη επομένως της επιγραφής πρέπει να πάρει την επόμενη μορφή: «...... χηρ Κωνσταντή Μον[αχού] σελιτσανιώτη». Αυτός είναι ο αυτοχαρακτηριζόμενος, κατά τη συνήθεια των καλογέρων, «ευτελής».
Η λέξη «Δανιλάκοις» είναι βέβαια γένους αρσενικού υποκοριστικό του Δανιήλ -> Δανιηλάκης -> Δανιλάκης. Για το λόγο αυτό οι δύο λέξεις, «Συνδρομή της» πρέπει να νοηθούν ως μια, στη λέξη «Συνδρομητής». Αξιόλογη μας είναι η ιδιότητα των δυο ανδρών, του Νάσιου Παπαγεωργίου και του Τριαντάφυλλου Ζαγγλή.
Μετά τη φυγή του Βελή, στα 1819, από τη Δέσιανη, στην ταραγμένη περίοδο της προσπάθειας των σουλτανικών στρατευμάτων να λυγίσουν τη δύναμη του Αλή, βρήκαν οι ντόπιοι την ευκαιρία να εκλέξουν τους προεστώτες τους. Ο Βελής είχε ήδη από τις 20 Αυγούστου του 1820 παραδοθεί στους Τούρκους. Δεν είναι και τυχαίο ότι όλες οι διατηρούμενες εκκλησίες του χωριού ιστορήθηκαν και πάλι στο διάστημα 1820-1822, όπως θα διαπιστώσουμε παραθέτοντας και τα στοιχεία για τους υπόλοιπους ναούς.
Εκτός από την παρατήρηση, που ισχύει για τους τρεις ναούς για τους οποίους παραθέτει στοιχεία ο Ν. Γιαννόπουλος, ότι δηλ. είναι «παλαιοί, υποστάντες μεταγενεστέρας ανακαινίσεις», δεν δίνονται στο δημοσίευμα άλλες πληροφορίες.
Ο ναός είναι καθολικό μονής, μονόκλιτος με νάρθηκα. Πρίν μπούμε στο ναΐσκο, στην κόγχη, πάνω από το υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, πλάι στη μορφή του αγίου Νικολάου διαβάσαμε την επιγραφή. «Ο Αγιος Νικόλαος ο νέος Σε παρακείμενη, νότια του ναού, βρύση, η οποία «ανακαινίστηκε» με αρκετό τσιμέντο στα 1972, οι τεχνίτες είχαν την καλή έμπνευση να διατηρήσουν εντοιχισμένη, προξενώντας ελάχιστη ζημία, μια επιγραφή σχετική με μια άλλη ανακαίνιση της βρύσης στα 1831: Προχωρώντας στο εσωτερικό του ταπεινού ναΐσκου, εκτός από λίγες τοιχογραφίες, οι οποίες γλίτωσαν από το επίχρισμα του ασβέστη, μια επιγραφή μικρή μας διασώζει τη χρονολογία της ιστόρησης του νότιου τοίχου: Φε[β]ρο[υ]αρ[ίου] 26» Στο Ιερό, στην Προσκομιδή, σε κακοπαθημένο τρίπτυχο, συναντήσαμε ένα πλήθος ονομάτων ιερέων, ιερομονάχων, μοναχών και μοναζουσών, και λαϊκών συνδρομητών του ναού ή «κεκοιμημένων» για μνημόνευση, τα οποία στον ονοματολόγο θα φανούν, πιστεύουμε πολύ χρήσιμα. Αντιγράφουμε από το τρίπτυχο αυτό, το οποίο φέρει στην επίστεψη την εικόνα του αγίου Νικολάου του νέου, δεξιά του παρατηρητή τη σελήνη προσωποποιημένη και τον ήλιο αριστερά, την ακόλουθη μικρογράμματη επιγραφή:«ανιστορίθη η πρό θεσις αυτή του αγιου οσιο μάρτυρος νικολάου του νέου με τα κελία ομού δια εξόδων των φιλοχρήστων χριστιανών συνδρομής δε και κόπου Ιωάννη Χρυσικού. Έτους αψκα΄ (=1721)» Στα δύο πτυσσόμενα φύλλα του τριπτύχου υπάρχουν λίγα και δυσδιάκριτα ονόματα.
Στο κεντρικό όμως και πολλά είναι και ευδιάκριτα. Σημειώνουμε μόνον τα ονόματα των ιερέων, των ιερομονάχων, των μοναχών και των μοναζουσών:
Ιερείς Μοναχοί Ιερομόναχοι Μοναχές
Μιχαήλ Γεράσιμος Ευγένιος Κυπριανή
Τριαντάφυλλος Μακάριος Παρθένιος Σιμιανή
Μιχαήλ Διονύσιος Νεόφυτος Σάρρα Αδάμης Κομνηνός Αθανάσιος Αναστάσιος Μιχαήλ Αβράμης, Φίλος, Ιωακείμ, Ιωάννης, Αλέξανδρος, Συράκης κ.α. Στο βόρειο τοίχο του ναού εξωτερικά διακρίνεται η φραγή της εισόδου. Η επιγραφή η οποία βρισκόταν σε μικρή παραλληλόγραμμη πλάκα πάνω από την κλειστή είσοδο, πνιγμένη από τα αλλεπάλληλα ασβεστώματα δεν αφήνει να εξακριβώσουμε μιαν άλλη πιθανώς χρονολογία. Η φραγή πάντως της εισόδου αυτής έγινε πριν να ιστορηθεί ο ναός στα 1821-22, επειδή οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό συνεχίζονται χωρίς διακοπή στο σημείο αυτό. Πανηγύρεις: Την 9η Μαΐου
