Ο Αετόλοφος (υψ. 100 μ.) είναι ένας πεδινός οικισμός, 5 χλμ. νοτιοδυτικά της Αγιάς. Πρόκειται για τον βυζαντινό οικισμό Βέσαινα, την μετέπειτα Δέσιανη. Η Επισκοπή της Βέσαινας αναφέρεται στις Notitiae της περιόδου 11ος-15ος αιώνας και σε ένα συνοδικό έγγαφο του έτους 1371.
1 Η Βέσαινα αναφέρεται από τον μητροπολίτη της Ναυπάκτου Ιωάννη Απόκαυκο σε μία επιστολή του προς τον μητροπολίτη της Λάρισας Καλοσπίτη, των αρχών του 13ου αι. ως «εύυδρον χωρίον και πάσι βρύον τοις αγαθοίς». Ο Καλοσπίτης φιλοξενήθηκε από τον επίσκοπο της Βέσαινας τον Ιούλιο του1222 (;)
.2 Με βάση τις ως άνω πληροφορίες, ο οικισμός είναι δημιούργηματου 12ου αιώνα, τουλάχιστον.
Στην πρώτη σωζόμενη απογραφή των Οθωμανών, του έτους 1454/1455, η Βέσαινα έχει και δεύτερο όνομα: Μπουγιούκ Γκιόλ, δηλαδή Μεγάλη Λίμνη. Το Μπουγιούκ Γκιόλ των Οθωμανών δηλώνει ότι στην περιοχή του οικισμού υπήρχε ένα μεγάλο έλος.
Το 1454/1455 στον οικισμό κατοικούσαν 29 οικογένειες, από τις οποίες 2 ήταν χηρών, δηλαδή γύρω στα 140 άτομα. Ανάμεσά τους συμπεριλαμβάνονται ο ιερέας του οικισμού και δύο μυλωνάδες. Οι κάτοικοι της Βέσαινας καλλιεργούσανσιτηρά, κεχρί, βίκο, κουκιά και λινάρι, είχαν περιβόλια, αμπέλια, χοίρους και μελίσσια.
Το καλοκαίρι του 1455 ο τιμαριούχος του οικισμού είσπραξε από αυτούς τα εξής ποσά:
Από το σιτάρι 140,00 κοιλά Χ 8 άσπρα 1.120 άσπρα
Από το κριθάρι 48,00 κοιλά Χ 5 άσπρα 240 άσπρα
Από το κεχρί 2,00 κοιλά [Χ 5] άσπρα 10 άσπρα
Από τον βίκο 2,50 κοιλά [Χ4,8] άσπρα 12 άσπρα
Από τα κουκιά 12,00 κοιλά Χ 8 άσπρα 96 άσπρα
Από το λινάρι 45 άσπρα
Από τη δεκάτη των κήπων 40 άσπρα
Από τη δεκάτη των μελισσών 141 άσπρα
Από τη δεκάτη των περιβολιών 100 άσπρα
Από τη δεκάτη των αμπελιών και τον φόρο του βαρελιού 360 άσπρα
Από τον φόρο των χοίρων 192 άσπρα
Από τον φόρο των εγκλημάτων και των γάμων 60 άσπρα
Από τον φόρο του νερόμυλου4 45 άσπρα
Από την σπέντζα5 687 άσπρα
--------------------------------
Σύνολο 3.148 άσπρα
Τα ονόματα των οικογενειαρχών, των χηρών και των άγαμων ενηλίκων του 1454/1455 έχουν ως εξής:
1) Αμιράλης Γιώργης 2) Γιάννης Παπάς 3) Γιώργης Γούναρης 4) Γιώργος Μυλωνάς 5) Θεοτοκάς Θόδωρος 6) Θόδωρος Γιώργης 7) Θόδωρος Μυλωνάς 8) Ίβος Δήμος 9) Ίβος Μανόλης 10) Καλογιαννίτσαινα, Χήρα 11) Κόκκινος Γιώργης 12) Μαρία, Χήρα 13) Μαυρομάτης Δήμος 14) Μπίρος Γιώργης 15) Μποζαής Μιχάλης 16) Μποστέλας Κώστας 17) Μπούτας Γιώργης 18) Μπούτας Δημήτρης 19) Μπούτας Μιχάλης 20) Νίγος Θόδωρος 21) Νίγος Νικόλας 22) Νικόλα Γιάννης 23) Παρασκευά Νικόλας 24) Ρίβας Γιάννης 25) Στεφάνου Δήμος 26) Στεφάνου Δήμος 27) Στεφάνου Νικόλας 28) Χρυσός Θόδωρος 29) Χρυσός Μιχάλης
Το 1485 η Βέσαινα (Viseni) είχε και το όνομα Μπουγιούκ Κιόι, δηλαδή Μεγάλο Χωριό. Yπαγόταν στον ναχιγιέ (περιφέρεια) της Καστρίτσας (Καστρίου) και ανήκε στα χάσια6 του μιρλιβά7Μεχμέτ μπέη.8 Οι αριθμός των οικογενειών τώρα έχει σχεδόν διπλασιαστεί και από τις 39 έφθασε στις 56, από τις οποίες οι 8 ήταν χηρών, και υπήρχε και 1 ενήλικος άγαμος, δηλαδή γύρω στα 275 άτομα, από τα οποία ο τιμαριούχος είσπραξε ως πρόσοδο 6.323 άσπρα.9
Στην απογραφή του 1521 αναφέρεται ως Δέσιανη (Desani)10 με δεύτερο, επίσης, όνομα το Μπουγιούκ Κιόι (Μεγάλο Χωριό). Λόγω του έφορου εδάφους, πολλές νέες οικογένειες ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στον οικισμό, με αποτέλεσμα οαριθμός τους να τριπλασιαστεί, σχεδόν, σε σχέση με τον αριθμό των οικογενειών του 1485.
Το 1521 ζούσαν στη Δέσιανη 144 οικογένειες, από τις οποίες οι 20 ήταν χηρών, και υπήρχαν και 13 ενήλικοι άγαμοι, δηλαδή γύρω στα 700 άτομα, από τα οποία ο τιμαριούχος είσπραξε 9.316 άσπρα.11
Στην αρχαιότερη μοναστηριακή πρόθεση, αυτή του Μεγ. Μετεώρου με αρ. 401 (1520-1540), η Δέσιανη αναφέρεται στο φ. 55α με 3 αφιερωτές του 1520 και άλλους 37 του 1540. Στο φ. 126β, σε γραφή του έτους 1538, αναφέρεται ως «Βεσένη, ήγουν Δέσιανη», με 24 αφιερωτές.12